Prawo restrukturyzacyjne i nowelizacja Prawa upadłościowego – zakres i istota zmian

Prawo restrukturyzacyjne reguluje zasady prowadzenia przez s?dy restrukturyzacyjne czterech autonomicznych procedur restrukturyzacyjnych. Wprowadza też szereg bardzo istotnych zmian do ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, która od 1 stycznia 2016 r. będzie nosiła nazwę Prawo upadłościowe. Poza tym nowelizacja wprowadza ważne zmiany do Kodeksu spółek handlowych i szeregu innych ustaw.

Potrzeba zmian przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego była podkreślana wielokrotnie. W literaturze prawa zwracano uwagę na przewlekłość i nieefektywność postępowań upadłościowych, wadliwe skonstruowanie przepisów prawa naprawczego praktycznie wykluczaj?ce możliwość skutecznego przeprowadzenia tego postępowania, zbyt rygorystyczne sformułowanie przepisów o niewypłacalności przedsiębiorców, a także brak zagwarantowania wierzycielom możliwości rozstrzygania o istotnych sprawach dotycz?cych przedsiębiorstwa prowadzonego przez niewypłacalnego dłużnika.

Na dysfunkcje postępowań upadłościowych prowadzonych w Polsce wskazywały również statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości i prowadzone badania naukowe^[1]. Zgodnie z nimi w latach 2004 – 2012 zgłoszono w Polsce ponad 36 tysięcy wniosków o otwarcie postępowań upadłościowych likwidacyjnych i postępowań upadłościowych z możliwości? zawarcia układu, z czego blisko połowa została prawomocnie odrzucona. Upadłość została ogłoszona wobec 6 519 przedsiębiorców, z czego tylko w 1 164 przypadkach była to upadłość z możliwości? zawarcia układu. W latach 2004 – 2010 układy zostały zatwierdzone prawomocnie jedynie w 21 sprawach! Na dodatek postępowania upadłościowe umożliwiały zaspokojenie niewiele ponad 10% zgłoszonych wierzytelności, a średnio 1/3 środków masy upadłości pochłaniały koszty prowadzenia postępowania[^2].

Celem omawianej nowelizacji było więc przezwyciężenie problemów dostrzeżonych w zwi?zku z funkcjonowaniem poprzednio obowi?zuj?cego prawa.

Poniżej przedstawiamy zasadnicze obszary zmian.

Cztery autonomiczne typy postępowań restrukturyzacyjnych

Nowe prawo restrukturyzacyjne wprowadza cztery nowe typy postępowań: postępowanie o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe, postępowanie układowe oraz postępowanie sanacyjne. Ustawa przewiduje również now? instytucję w postaci układu częściowego. Będzie mógł on być zawierany w postępowaniach restrukturyzacyjnych z wybran? grup? lub grupami wierzycieli.

Sama idea wyodrębnienia przepisów dotycz?cych postępowań restrukturyzacyjnych w osobnej ustawie oraz poddania postępowań restrukturyzacyjnych jurysdykcji s?dów restrukturyzacyjnych, a nie upadłościowych, zwi?zana jest z konsekwentnie prowadzonymi działaniami ustawodawczymi zmierzaj?cymi do oddzielenia postępowań restrukturyzacyjnych od postępowania upadłościowego. Postępowania restrukturyzacyjne maj? nie stygmatyzować dłużnika odium upadłości. Zyskaj? też one priorytet względem postępowania upadłościowego, które ma się toczyć tylko w przypadku fiaska postępowań restrukturyzacyjnych. Chodzi o to, aby niewypłacalność dłużnika nie prowadziła nieodzownie do dekompozycji prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa, co jest w żywotnym interesie polskiej gospodarki.

• Postępowanie o zatwierdzenie układu

W ramach postępowania o zatwierdzenie układu wierzyciele będ? mogli porozumieć się z dłużnikiem bez konieczności otwierania postępowania s?dowego. Restrukturyzacja przedsiębiorstwa dłużnika będzie prowadzona pozas?dowo aż do momentu złożenia wniosku o zatwierdzenie zawartego już układu. Postępowanie o zatwierdzenie układu ma umożliwić restrukturyzację przedsiębiorstwa dłużnika bez narażania go na ryzyko, że informacja o powstaniu stanu niewypłacalności przerwie cykl dostaw, produkcji i sprzedaży. Jeśli prawa dostawców i odbiorców nie s? naruszane, dowiedz? się oni o powstaniu stanu niewypłacalności dłużnika dopiero po zatwierdzeniu układu. Ułatwi to prowadzenie dużych procesów restrukturyzacyjnych, które obejmuj? wył?cznie restrukturyzację wierzytelności finansowych i innych znacznych wierzytelności, a nie dotycz? wierzytelności handlowych przysługuj?cych często grupie tak licznych wierzycieli, że nie sposób ze względów praktycznych zawrzeć z nimi wszystkimi układ (patrz również artykuł Postępowanie o zatwierdzenie układu).

• Postępowanie układowe i przyspieszone postępowanie układowe

Przyspieszone postępowanie układowe umożliwi przeprowadzenie uproszczonego postępowania restrukturyzacyjnego, nie obejmuj?cego etapu zgłaszania sprzeciwów wierzycieli do listy wierzytelności (o ile wierzytelności sporne nie przekraczaj? w sumie 15% kwoty wszystkich wierzytelności uprawniaj?cych do głosowania nad układem). Przewiduje się, że przyspieszone postępowanie układowe będzie trwało ok. 2-3 miesięcy. Co nie mniej istotne, postępowania układowe niebęd?ce postępowaniami przyspieszonymi będ? wszczynane wył?cznie w przypadku istnienia znacznej co do kwoty liczby wierzytelności spornych.

• Postępowanie sanacyjne

Postępowanie sanacyjne, które jest nowości? w polskim porz?dku prawnym, ł?czy cechy postępowania układowego i upadłościowego. Będzie ono mogło zostać skutecznie otwarte pomimo wcześniejszego niepowodzenia w zawieraniu układu pomiędzy dłużnikiem a wierzycielami. Jest to ważna zmiana, gdyż dotychczas skutkiem niepowodzenia w zawieraniu układu z wierzycielami było zawsze otwarcie postępowania upadłościowego likwidacyjnego. Co istotne, wszczęcie postępowania sanacyjnego będzie skutkowało odebraniem dłużnikowi zarz?du nad prowadzonym przez niego przedsiębiorstwem. Celem postępowania sanacyjnego jest restrukturyzacja przedsiębiorstwa niewypłacalnego dłużnika przed przyst?pieniem do pierwszej lub kolejnej próby zawarcia układu pomiędzy dłużnikiem i wierzycielami (patrz również artykuł Postępowanie sanacyjne).

• Układ częściowy

Możliwość zawierania układów częściowych uprości proces osi?gania układu w przypadku, gdy jego postanowieniami ma zostać objęta jedynie wybrana grupa (lub wybrane grupy) wierzycieli.

Uproszczenie przebiegu postępowań s?dowych wszczynanych w obliczu niewypłacalności dłużnika

Kolejne zmiany maj? na celu zdynamizowanie postępowań toczonych w obliczu niewypłacalności dłużnika. Prawo restrukturyzacyjne upraszcza postępowania s?dowe zwi?zane z niewypłacalności? dłużnika i ogranicza liczbę faz niezbędnych do zakończenia części istotnych postępowań s?dowych. W tym celu nowelizacja wprowadza liczne i krótkie terminy instrukcyjne dla s?du, sędziego-komisarza, nadzorcy s?dowego i zarz?dcy.

Warto też zaznaczyć, że w postępowaniach restrukturyzacyjnych ustalanie spisu wierzytelności będzie odbywało się co do zasady na podstawie dokumentów dłużnika, bez zgłoszeń wierzytelności. Samo zaś wyznaczenie terminu zgromadzenia wierzycieli w celu głosowania układu będzie mogło nast?pić pomimo nierozpoznania sprzeciwów co do listy wierzytelności, jeżeli sprzeciwy dotycz? nie więcej niż 15% ł?cznej kwoty wszystkich wierzytelności objętych postępowaniem restrukturyzacyjnym. W postępowaniu dotycz?cym sprzeciwu do listy wierzytelności wprowadzone zostan? liczne ograniczenia dowodowe.

Etap zgłaszania przez wierzycieli sprzeciwów co do listy wierzytelności zostanie w całości pominięty w ramach postępowania o zatwierdzenie układu i przyspieszonego postępowania układowego. W przyspieszonym postępowaniu układowym wierzyciele nieobjęci list? wierzytelności będ? dopuszczani do udziału w zgromadzeniu wierzycieli zwołanym w celu przyjęcia układu na podstawie rozstrzygnięć sędziego-komisarza podejmowanych na zgromadzeniu. W postępowaniu o zatwierdzenie układu wierzycielom pominiętym przy głosowaniu nad układem służyło będzie wył?cznie zażalenie na zatwierdzenie układu.

Fundamentaln? zmian? zasadniczo zwiększaj?c? zdolność dłużników do zawierania układów z wierzycielami będzie to, że przyjęcie układu nast?pi wówczas, gdy opowie się za nim większość głosuj?cych wierzycieli reprezentuj?cych dwie trzecie ł?cznej sumy wierzytelności uczestnicz?cych w głosowaniu. Dotychczasowe przepisy w tym względzie były znacznie bardziej rygorystyczne i tak samo ustalone większości odnosiły się do ogólnej kwoty wierzytelności uprawnionych do głosowania nad zatwierdzeniem układu, choćby dani wierzyciele nie uczestniczyli w akcie głosowania.

Co równie fundamentalne, bior?c pod uwagę dotychczasow? przewlekłość postępowań upadłościowych, w znowelizowanym postępowaniu upadłościowym syndyk zobowi?zany będzie do podejmowania działań umożliwiaj?cych zakończenie likwidacji w ci?gu 6 miesięcy od dnia ogłoszenia upadłości (sic!). Spis inwentarza i oszacowanie maj? być sporz?dzone w terminie jednego miesi?ca od ogłoszenia upadłości dłużnika.

Sędzia-komisarz i nadzorca s?dowy albo zarz?dca będ? mogli porozumiewać się w sprawach dotycz?cych postępowania bezpośrednio oraz z użyciem środków bezpośredniego przekazu informacji.

Należy przewidywać, że przyspieszone postępowanie układowe będzie trwało ok. 2 miesięcy. Jeśli przewidywane jest wsparcie organu publicznoprawnego, okres ten może wydłużyć się o 1-2 miesi?ce.

Nowy balans praw dłużnika, wierzycieli i innych uczestników postępowań s?dowych toczonych w obliczu niewypłacalności dłużnika

Prawo restrukturyzacyjne zawiera szereg postanowień zwiększaj?cych wpływ wierzycieli na przebieg postępowań s?dowych zwi?zanych z niewypłacalności? dłużnika, jednocześnie ograniczaj?c rolę s?du i sędziego-komisarza.

Warto podkreślić, że wierzyciele będ? mogli skutecznie domagać się powołania rady wierzycieli, a ich wniosek będzie zobowi?zywał sędziego-komisarza do stosownego działania. Dodatkowo sędzia-komisarz będzie zobowi?zany powołać na członka rady wierzycieli wierzyciela wskazanego przez wierzycieli posiadaj?cych 20% wierzytelności uprawniaj?cych do udziału w postępowaniu toczonym w obliczu niewypłacalności dłużnika. Na takich samych zasadach sędzia-komisarz będzie zobowi?zany do zmiany składu rady wierzycieli. Wierzyciele posiadaj?cy 30% wierzytelności będ? mogli wraz z dłużnikiem złożyć wniosek o wyznaczenie albo zmianę nadzorcy s?dowego i zarz?dcy, wskazuj?c konkretn? osobę do pełnienia istotnych funkcji. Tożsame działania przyznano radzie wierzycieli, przy czym uprawnienia rady w tym względzie nie s? zależne od współdziałania dłużnika.

Zwiększenie wpływu wierzycieli lub rady wierzycieli na tok postępowań zwi?zanych z niewypłacalności? dłużnika będzie się ł?czyło z ograniczeniem prawa do samodzielnego i wi?ż?cego rozstrzygania o istotnych sprawach przez s?d upadłościowy lub sędziego-komisarza.

Pomimo że Prawo restrukturyzacyjne oparte jest na zasadzie wzmocnienia pozycji wierzycieli w toku postępowań toczonych w obliczu niewypłacalności dłużnika, część praw wierzycieli została ograniczona. Dotyczy to przede wszystkim pewnego ograniczenia praw wierzycieli rzeczowych, których uprzywilejowana pozycja częstokroć wykluczała możliwość skutecznej restrukturyzacji przedsiębiorstwa dłużnika.

Otwarcie postępowań restrukturyzacyjnych nie będzie ograniczało wierzycieli rzeczowych w prowadzeniu egzekucji przeciwko dłużnikowi, ale będ? mogli j? prowadzić tylko w odniesieniu do przedmiotu zabezpieczenia rzeczowego. Jeszcze dalej id?ce skutki będzie miało otwarcie postępowania sanacyjnego, które zawiesi wszelkie postępowania egzekucyjne, również te prowadzone z przedmiotu zabezpieczenia rzeczowego.

Dotychczas wierzyciele rzeczowi, których prawa były w pełni zabezpieczone, często przejawiali niechęć do jakichkolwiek rozmów na temat restrukturyzacji przedsiębiorstwa dłużnika. Nowe przepisy Prawa restrukturyzacyjnego mog? wyeliminować tę przeszkodę. Umożliwiaj? one objęcie praw wierzyciela rzeczowego układem częściowym nawet bez jego zgody, o ile dłużnik przedstawi takiemu wierzycielowi propozycje układowe przewiduj?ce pełne zaspokojenie albo zaspokojenie w stopniu nie niższym od tego, jakiego wierzyciel może się spodziewać w przypadku dochodzenia wierzytelności z przedmiotu zabezpieczenia (hipoteki, zastawu albo zastawu rejestrowego).

Zmiany w zasadach podziału funduszy masy upadłości

W myśl znowelizowanych przepisów Prawa upadłościowego najwyższe pierwszeństwo zaspokojenia zyskuj? należności powstałe w postępowaniu restrukturyzacyjnym z czynności zarz?dcy albo należności powstałe z czynności dłużnika dokonanych po otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego. W ten sposób uprzywilejowane zostan? wierzytelności banków, wynikaj?ce z nowego finansowania, które może zostać udzielone dłużnikowi w okresie od dnia otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego do dnia zatwierdzenia układu, a także inne należności restrukturyzacyjne.

Równocześnie uprzywilejowany charakter straci zdecydowana większość należności publicznoprawnych. Ograniczenie uprzywilejowania polegać będzie na zawężeniu zakresu publicznoprawnych należności uprzywilejowanych do składek na ubezpieczenia społeczne za trzy ostatnie lata przed ogłoszeniem upadłości oraz całkowitym zniesieniu uprzywilejowania wszystkich pozostałych należności publicznoprawnych, w tym należności podatkowych.

Zmiana definicji stanu niewypłacalności przedsiębiorcy i zasad odpowiedzialności za terminowe złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości

Prawo restrukturyzacyjne wprowadza bardziej elastyczne pojęcie stanu niewypłacalności przedsiębiorcy.

Dotychczasowe przepisy ł?czyły stan niewypłacalności przedsiębiorcy z niewykonaniem przez dłużnika zobowi?zań pieniężnych w przewidzianym do tego terminie albo z przewyższeniem przez zobowi?zania dłużnika wartości jego maj?tku, choćby dłużnik terminowo wykonywał swoje zobowi?zania. Praktyka wskazała, że dotychczasowe przepisy nazbyt rygorystycznie definiowały przesłanki powstania stanu niewypłacalności, jako że niewypłacalnymi stawali się przedsiębiorcy, którzy naruszyli termin zapłaty wierzytelności przysługuj?cych choćby dwóm wierzycielom nawet o jeden dzień albo którzy w wyniku intensywnej działalności inwestycyjnej lub zmian rynkowych w wartości aktywów choćby nieznacznie i krótkotrwale odnotowali negatywn? wartość kapitałów własnych. To zaś doprowadziło do sytuacji, że znaczna liczba przedsiębiorców prowadz?cych niezakłócon? działalność gospodarcz? była w świetle prawa niewypłacalna.

Przepisy Prawa restrukturyzacyjnego ł?cz? stan niewypłacalności z niemożności? spełnienia ci?ż?cych na przedsiębiorcy zobowi?zań pieniężnych albo z utrzymywaniem się stanu, w którym zobowi?zania przekraczaj? wartość maj?tku przedsiębiorcy, przez ponad 24 miesi?ce. Ustawa wprowadza też system domniemań, które określaj?, po jakim okresie brak płatności zobowi?zań albo utrzymywanie się niekorzystnej bilansowej relacji zobowi?zań i maj?tku będzie skutkowało uznaniem, że powstał stan niewypłacalności. Domniemania te będ? możliwe do obalenia. Wydaje się, że takie zdefiniowanie stanu niewypłacalności przedsiębiorców pozwoli odróżnić przejściowe trudności od rzeczywistych problemów i pozostawi czas niezbędny na to, by przedsiębiorstwa wymagaj?ce restrukturyzacji mogły wypracować przemyślany plan naprawczy.

Co istotne, odpowiedzialność za zobowi?zania niewypłacalnego dłużnika ci?ż?ca dotychczas na członkach zarz?du, którzy nie zgłosili na czas wniosku o ogłoszenie upadłości, zostaje rozci?gnięta na wszystkie osoby, które na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu maj? prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub ł?cznie z innymi osobami, jeżeli narusz? swe zobowi?zanie do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika.

S?d i pozas?dowe organy postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych

Postępowania restrukturyzacyjne toczyły się będ? przed s?dami restrukturyzacyjnymi, którymi będ? s?dy rejonowe – gospodarcze orzekaj?ce w składzie jednego sędziego zawodowego. Sprawy upadłościowe będ? rozpatrywane przez s?dy upadłościowe, którymi będ? s?dy rejonowe – gospodarcze orzekaj?ce w składzie trzech sędziów zawodowych.

W przypadku otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego s?d upadłościowy nie będzie mógł ogłosić upadłości dłużnika aż do prawomocnego zakończenia albo umorzenia postępowania restrukturyzacyjnego. Jeśli złożony zostanie zarówno wniosek o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego, jak i wniosek o ogłoszenie upadłości, w pierwszej kolejności rozpatrzony zostanie wniosek o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego.

Prawo restrukturyzacyjne powołuje do życia nowy zawód licencjonowany, którym jest doradca restrukturyzacyjny. Od 1 stycznia 2016 r. osoby posiadaj?ce licencję doradcy restrukturyzacyjnego będ? działać na gruncie Prawa upadłościowego w roli syndyków. Na gruncie Prawa restrukturyzacyjnego doradcy restrukturyzacyjni będ? pełnili rolę doradców układu czuwaj?cych nad prawidłowości? procesu zbierania głosów w postępowaniu o zatwierdzenie układu; będ? też opiniować na potrzeby s?du restrukturyzacyjnego możliwość wykonania układu przez dłużnika. W postępowaniach restrukturyzacyjnych będ? też pełnili funkcję nadzorców i zarz?dców b?dź to sprawuj?c nadzór nad zarz?dem, b?dź też (w postępowaniu sanacyjnym) sprawuj?c zarz?d nad przedsiębiorstwem niewypłacalnego dłużnika. Dotychczasowe licencje syndyków stan? się z mocy prawa licencjami doradców restrukturyzacyjnych.

Co istotne, Prawo restrukturyzacyjne redefiniuje dotychczasowe zasady ustalania wynagrodzeń syndyka, zmierzaj?c do tego, by promowały one efektywność i sprawne prowadzenie postępowań restrukturyzacyjnych oraz postępowania upadłościowego przy udziale doradców restrukturyzacyjnych. Przepisy te s? nakierowane na zniesienie barier, które dotychczas ograniczały pełn? profesjonalizację zawodów syndyka.

Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości

Obwieszczenia dokonywane w zwi?zku z tokiem postępowań restrukturyzacyjnych i postępowania upadłościowego, a także wszelkie inne istotne informacje będ? publikowane elektronicznie w Centralnym Rejestrze Restrukturyzacji i Upadłości, który powstanie 1 lutego 2018 r.

W rejestrze tym będ? publikowane uchwały rady wierzycieli, spisy wierzytelności w postępowaniach restrukturyzacyjnych, wszelkie postanowienia wydane przez s?d restrukturyzacyjny albo upadłościowy, a także postanowienia sędziego-komisarza. Za pośrednictwem tego rejestru będzie też mogło następować zgłaszanie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. W efekcie informacje na temat biegu postępowań zwi?zanych z niewypłacalności? dłużnika dostępne będ? centralnie i nie będzie trzeba ich poszukiwać po rozsianych po całej Polsce s?dach upadłościowych.

Opisane przepisy Prawa restrukturyzacyjnego (poza przepisami dotycz?cymi Centralnego Rejestru Restrukturyzacji i Upadłości) wchodz? w życie 1 stycznia 2016 r.

Przepisy Prawa restrukturyzacyjnego i znowelizowanego Prawa upadłościowego o skutkach wszczęcia postępowania co do osoby, maj?tku i zobowi?zań dłużnika lub upadłego stosuje się również do zdarzeń prawnych, które miały miejsce przed dniem wejścia w życie ustawy.

W sprawach, w których przed dniem wejścia w życie Prawa restrukturyzacyjnego wpłyn?ł wniosek o ogłoszenie upadłości, stosuje się przepisy dotychczasowe.

Krzysztof Libiszewski, praktyka prawa korporacyjnego i transakcji kancelarii Wardyński i Wspólnicy

***

¹ Dane na podstawie uzasadnienia ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze oraz opracowania pt. „Skuteczność i efektywność postępowań upadłościowych w Polsce w świetle praktyki s?dowej”, dr Sylwia Morawska, SGH, 2011, publikowany na stronach Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

² W raporcie Banku Światowego Doing Business 2015 funkcjonowanie prawa upadłościowego w Polsce zostało sklasyfikowane relatywnie wysoko na 32 miejscu spośród wszystkich 189 gospodarek światowych. Klasyfikację poprawiła dość zaskakuj?ca poprawa skuteczności zaspokojenia wierzytelności w ramach postępowań wszczynanych w obliczu niewypłacalności dłużnika (wzrost ze średnio 31,5% w roku 2011 do 57% w roku 2014, co spowodowało awans z miejsca 87 na miejsce 32). Wobec braku istotnych zmian w prawie i praktyce jego stosowania zwi?zanego z niewypłacalności? dłużnika w ostatnich latach źródła awansu Polski w rankingu pozostaj? do wyjaśnienia. Poniższa tabela zawiera wybrane dane nt. funkcjonowania prawa upadłościowego na świecie według Doing Business 2015.